Burnout is geen ziekte maar een teken dat je lichaam goed functioneert

Wie lichamelijk, cognitief of geestelijk belast wordt zal merken dat het lichaam daarop reageert. Zodra je vanuit rust aan een activiteit begint zal je minder kalm worden, en toegenomen concentratie hebben, en je “geactiveerd” voelen. Hoe meer activiteit, hoe meer lichamelijke reacties er verschijnen.

De hartslag gaat omhoog, de ademhaling wordt sneller or dieper, en allerlei andere systemen treden in werking zoals zweten, honger of dorst krijgen of moe worden. Dit gebeurt niet alleen bij zware activiteiten zoals sporten of een drukke werkdag. Het gebeurt altijd, ook als je kalmere dingen doet. Bij kalmere dingen zijn er minder heftige reacties van het zenuwstelsel, maar ze zijn er wel degelijk. Het is net als een auto; een beetje gas geven geeft een milde reactie van de auto (wat geluid en hij gaat langzaam vooruit), flink gas geven zorgt voor een veel heftiger reactie (veel lawaai, snel vooruit, de motor wordt heet).

Stop je met de activiteiten en kom je weer tot rust, dan gebeurt het omgekeerde; de reacties nemen af en worden vervangen door rust- en herstelprocessen. Zowel lichaam als geest herstellen zich; energie wordt opgeladen vanuit voedsel, emoties worden verwerkt, het brein rust uit. De auto staat stil, de motor koelt af, en het is tijd om bij te tanken.

Lichamelijke klachten

Wanneer er te lang wordt doorgegaan met belastingen zonder daartegenover voldoende rust en herstel te plaatsen dan zal overbelasting optreden. Dit leidt niet alleen tot uitputting omdat de energie opraakt, maar ook tot allerlei lichamelijke klachten. Het begint met een vermoeidheid die na enige tijd niet zo makkelijk meer weggaat, maar bij aanhoudende overbelasting kunnen er allerlei vervelende angst-, uitputtings- en spanningsverschijnselen optreden. Ga je dan nog steeds door dan krijg je een overspanning of burnout.

Deze verschijnselen zijn in tegenstelling tot wat wij vaak denken geen afwijking, ziekte of stoornis. Het zijn logische en gezonde reacties van ons zenuwstelsel. Het lichaam reageert met spannings- en uitputtingsklachten omdat je daadwerkelijk gespannen en/of uitgeput raakt. Dit zijn natuurlijke reacties die iedereen heeft en het is precies de manier waarop het zenuwstelsel hoort te werken. Het werkt ook bij andere zoogdieren op ongeveer dezelfde manier.

Klachten ten gevolge van overbelasting worden vaak psychosomatisch genoemd. Dit is begrijpelijk omdat de aanleiding vaak ligt in psychologische factoren zoals te hard willen werken, people pleasen, geen “nee” kunnen zeggen, niet kunnen stoppen of rusten, onzekerheid of perfectionisme. De klachten zelf worden echter veroorzaakt door de uitputting en overspanning die een gevolg zijn van het gedrag; ze worden dus niet veroorzaakt door de emoties of gedachten zelf. De klachten zijn somatisch verklaarbaar.

Aanhoudende spanning zorgt nou eenmaal voor spanningsklachten. Daar hoeft niet per sé een psychische oorzaak voor te bestaan; een lammetje dat vastzit in het prikkeldraad krijgt precies dezelfde angst- en spanningssymptomen als iemand die vastzit in een zware baan, een moeilijke relatie of mantelzorg. Beide worden geconfronteerd met dezelfde overlevingsreacties van het zenuwstelsel waarbij het lichaam geen verschil kent tussen lichamelijke, cognitieve en geestelijke belastingen.

Burnout is de overtreffende trap van overbelasting; men raakt uitgeput en het lichaam reageert daarop met uitputtingsklachten. Dit kan gebeuren naar aanleiding van psychische overbelasting maar dat hoeft niet zo te zijn. Een sporter die zichzelf overtraint krijgt precies dezelfde burnout als een kantoorwerker die niet gewaardeerd wordt. Ook hier maakt het lichaam geen onderscheid tussen psychische, cognitieve en fysieke belasting. Uitputting zorgt nou eenmaal voor uitputtingsklachten.

Zenuwstelsel

Het zou belachelijk zijn om bijvoorbeeld zweten als je het warm hebt, rillen als het koud is, duizelingen als je bij een ravijn staat, hartkloppingen als er een grote hond dreigend achter je aan komt of een flinke vermoeidheid als je hard werkt te bestempelen als stoornissen. Het zijn immers normale reacties van ons zenuwstelsel dat gewoon doet waarvoor het bedoeld is. Geen enkele arts of psycholoog zal ontkennen dat dit normale lichamelijke signalen zijn. De symptomen bij burnout zijn dat ook maar toch worden ze regelmatig als afwijking of stoornis gezien. Dat is een uiterst vreemde zaak.

Zelfs wanneer burnoutsymptomen langere tijd aanhouden, óók nadat de stressbronnen zijn weggenomen, is er nog steeds geen sprake van een stoornis. Ze worden vaak wel zo genoemd omdat er dan geen oorzaak meer voor aanwezig zou zijn. Ook dit is vreemd; een tennisarm die langdurig pijn blijft doen terwijl het tennisracket al lang in de kast ligt wordt ook niet opeens een afwijking genoemd; het is simpelweg een overbelaste spier en de pijnreacties blijven langere tijd aanhouden. Dat is een natuurlijke lichamelijke reactie die met wennen en langzaam wat belasting opbouwen weer zal verdwijnen. Ook bij burnout kunnen de klachten nog enorm lang aanhouden ook al is de directe oorzaak niet meer aanwezig. Het zenuwstelsel moet nog “afwennen” na langdurig overbelast te zijn geweest en staat simpelweg nog een tijdlang op scherp.

Burnout wordt vaak verward met CVS (Chronisch Vermoeidheidssyndroom). Je blijft mogelijk langdurig moe maar daar is wel degelijk een oorzaak voor: de overbelasting in het verleden. Bij CVS is er geen oorzaak te vinden voor de vermoeidheid, bij burnout heb je langdurig te veel energie uitgegeven en/of ben je dusdanig gespannen dat je lichaam niet meer goed in de rust- en herstelstand terecht kan komen. Bij CVS gaat de vermoeidheid niet weg nadat je hebt geslapen. Bij burnout zal er na voldoende goede slaap, en ook éxtra slaap, herstel optreden, zolang de oorzaken van de burnout óók worden weggenomen.

Een gemiddelde burnoutpatiënt kan zich afvragen of de oorzaken van de overspanning of uitputting wel écht voldoende zijn weggenomen. Stoppen met werken houdt nog niet in dat er dan geen oorzaken meer zijn die het herstel hinderen; er kunnen nog tal van andere stressoren in het leven aanwezig zijn. Men heeft weliswaar het idee dat er niets wordt uitgevoerd (of het leven leeg is) omdat er niet gewerkt wordt maar vaak komt dit gevoel vanuit gewenning aan een turbostand waarin men eigenlijk niet stil kon zitten. Het leven is dan in werkelijkheid nog lang niet kalm of stressvrij.

Bovendien zal het zenuwstelsel veel sneller en heftiger reageren op prikkels en belastingen wanneer men gespannen of uitgeput is. Dit betekent dat de problemen langdurig kunnen blijven aanhouden ook al zijn er slechts minimale stressbronnen aanwezig. De kleinste dingetjes kunnen de stressreactie van het zenuwstelsel weer opnieuw aanzwengelen en ook dat is een te verwachten toestand, net zoals bij de tennisarm, en is dus geen ziekte of afwijking.

Een andere reden om burnout als stoornis te zien is dat er vaak allerlei problemen optreden die onverklaard lijken te zijn. Zo kan de patiënt bijvoorbeeld huilen zonder reden, heeft willekeurig honger of juist geen eetlust meer, krijgt pijnen, duizelingen, brainfog of andere klachten waarvoor de huisarts geen oorzaak kan vinden. De verklaring is echter dat uitputtings- en spanningsklachten op velerlei manieren in het lichaam naar voren komen; het lichaam probeert met alle macht te zorgen dat er herstelgedrag vertoond gaat worden. Dit is een natuurlijk proces dat weliswaar niet prettig is maar wél zo bedoeld. Er is ook écht niks mis met het lichaam; het gedraagt zich keurig zoals het vanuit de evolutie is ontwikkeld.

Wat maakt het uit?

De lezer vraagt zich nu vast af:“Maar wat maakt het nou eigenlijk uit? Als het beestje maar een naampje heeft.” Het categoriseren van burnout als stoornis, en vooral als psychosomatische stoornis, brengt echter allerlei verkeerde associaties en adviezen met zich mee. Er wordt al gauw gedacht dat er een psychisch probleem speelt, ook al hoeft dit niet zo te zijn. Mensen die geen psychische problemen hebben kunnen alsnog een burnout krijgen wanneer zij langdurig te hard doorwerken en te weinig rust en slaap nemen.

Hetzelfde geldt voor de eerder genoemde sporter die zichzelf overtraint of een student die naast vele feestjes ook nog een leuke bijbaan heeft en niet aan voldoende slaap hecht, alsmede bijvoorbeeld jonge ouders die een huilbaby hebben en langdurig niet aan slapen toekomen. Omgekeerd werkt het ook; mensen die aanvankelijk psychische problemen hadden die zijn behandeld of weggenomen, kunnen alsnog gespannen of uitgeput blijven wanneer er geen lichamelijke herstelmaatregelen worden getroffen.

In de NHG richtlijn voor overspanning en burnout (die huisartsen gebruiken) zijn bijna alle adviezen afkomstig uit de GGZ waarbij een lichamelijke aanpak niet op de agenda staat. Zo wordt vrijwel niet gesproken over uitputting en er wordt nergens voorgeschreven om rust en slaap te nemen, het brein te ontprikkelen en energiereserves weer aan te vullen. Integendeel, de patiënt mag volgens de richtlijn alléén rust nemen in de crisisperiode en moet daarna weer geactiveerd worden. Een dergelijke houding, waarbij rusten alleen wordt gedaan als het écht niet anders kan, is nou juist de óórzaak van de meeste burnouts.

Veel (huis)artsen concluderen na een lichamelijk onderzoek dat er niets is gevonden en dat de klachten dus psychosomatisch moeten zijn. Een GGZ-verwijzing is dan de volgende stap. Men vergeet daarbij dat uitputtings-en spanningsklachten gewoon bestaan, simpelweg vanuit het lichaam komen en zullen verdwijnen als de uitputting en spanning worden opgelost.

Psychologen zouden een ondersteunende rol kunnen aannemen in het toepassen van lichamelijke herstelmaatregelen, maar in plaats daarvan legt men vaak de focus op een psychosomatische aanpak (leren omgaan met de klachten en bijbehorende emoties, acceptance & commitment) alsof de klachten niet lichamelijk verklaarbaar of oplosbaar zouden zijn. Soms verwijst men voor lichamelijke problemen terug naar de huisarts en waagt men niet om zich ermee te bemoeien.

Regelmatig wordt vanuit de GGZ geadviseerd om meditatie, mindfulness of yoga te gaan doen. Dit soort technieken kunnen wel kalmte of rust geven en zorgen dat de patiënt “uit het hoofd en in het lichaam” terecht komt, maar ze lossen uitputting en overspanning niet direct op.

Het zou beter zijn als de psycholoog gedragspatronen of schema’s naar aanleiding van eventueel trauma zou onderzoeken en helpen om deze te veranderen. Dit zijn veelal de boosdoeners die niet alleen geleid hebben tot de burnout, maar deze ook in stand kunnen houden. De oorzaken aanpakken is nuttiger dan symptoombestrijding en het werkt bovendien preventief in de toekomst.

Anders denken

Talloze coaches (en ook influencers) brengen ons de boodschap dat je anders moet gaan denken, anders gaan kijken naar het leven of de burnout, dat je vooral positief moet zijn, moet genieten van dingen en lief zijn voor jezelf. Deze tips zijn weliswaar onschuldig en goed om de moed erin te houden maar lossen de lichamelijke overbelasting niet op.

Bovendien wordt er op die manier soms aan victimblaming gedaan: JIJ denkt verkeerd en JIJ hebt de verkeerde emoties dus JIJ zorgt er zelf voor dat je burnout niet overgaat. Dat is nogal een twijfelachtige aanpak die de angst en spanning mogelijk zelfs kunnen verhogen. “Ik zal wel iets fout doen” is niet een gevoel dat helpt bij opgebrande patiënten die doorgaans al perfectionistisch zijn en worstelen met de schuldvraag.

Ook wordt piekeren vaak als boosdoener gezien. Stoppen met piekeren zou dan een oplossing voor de klachten moeten zijn. Niet elke burnoutpatiënt piekert echter. Vooral langduriger gevallen kunnen gewend zijn aan hun situatie en piekeren er niet (meer) over. Mensen die geen excessieve piekergedachten hebben kunnen overigens ook gewoon een burnout krijgen. Behandelaars begrijpen dit vaak niet en kunnen zich niet voorstellen dat er niet gepiekerd wordt. Dit kan er toe leiden dat een piekerstoornis wordt aangepraat terwijl de patiënt helemaal niet zo veel piekert, gewoon uitgeput is en rust nodig heeft. Bovendien is af en toe piekeren prima, we doen het allemaal wel eens. Het is niet meteen een stoornis als iemand zo nu en dan flink baalt van de klachten en zich zorgen maakt over hoe men er weer vanaf komt.

Psychosomatische gevolgklachten

Hoewel burnout en de bijbehorende klachten op zich geen stoornis zijn maar een verlengstuk van het proces van overspanning en uitputting, kunnen er wél andere problemen uit voortkomen. Wie te maken krijgt met uitputting, angst en paniek, duizelingen en vreemde pijnen op allerlei onverwachte momenten kan daar uiteraard bang of bezorgd van worden waardoor er psychosomatische gevolgklachten zouden kunnen ontstaan. De angst dat het nooit meer over zal gaan helpt begrijpelijkerwijs niet mee om de spanning te verlagen of om te kalmeren. Dit houdt echter nog steeds niet in dat de burnout zelf óók een psychosomatische stoornis is of op dezelfde manier behandeld moet worden.

Dan zijn er nog de psychische factoren die veelvuldig meespelen bij het ontstaan van burnout, zoals de eerder genoemde zaken: te hard willen werken, onvoldoende ontprikkelen of rusten, geen “nee” kunnen zeggen, onverwerkte emoties wegduwen of perfectionistisch gedrag vertonen. Deze vormen de hoofdreden dat burnout als mentaal probleem wordt gezien. Vaak zijn deze gedragingen een gevolg van (C)PTSS of trauma uit de jeugd, ook als dit slechts mild of onopgemerkt is. Daarbij kan het trauma zich manifesteren in het zenuwstelsel door aanhoudend fight-, flight-, freeze- of fawnreacties teweeg te brengen, die er op hun beurt weer voor kunnen zorgen dat de spanning en uitputting lastig herstellen.

Hoewel trauma en de bijbehorende persoonlijkheidsaspecten dus wel degelijk door een psycholoog of psychotherapeut moeten worden aangepakt neemt dat nog steeds niet weg dat er sprake is van een fysieke spannings- en uitputtingstoestand. Het behandelen van trauma en het verwerken van emoties hoort dus náást de lichamelijke aanpak te staan en is daarvoor geen vervanging.

Het is een teken van goede gezondheid dat het lichaam uitputtings- en spanningsklachten vertoont wanneer men overbelast raakt. Het is precies hoe het evolutionair bedoeld is. Ook al is het niet leuk en zal er een lange adem nodig zijn om te herstellen, wie in een burnout terechtkomt kan in in elk geval concluderen dat het lichaam naar behoren functioneert. Wanneer de uitputting en spanning, inclusief de oorzaken daarvan, adequaat worden opgelost, zullen de bijbehorende klachten ook vanzelf weer verdwijnen.

Heb je zelf soortgelijke ervaringen of juist andere? Reageer op Instagram.